صفحه نخست
سیاست
می توان ارتباط میان ادب و سیاست را ازدو زاویه نگریست.تاثیر گذاریِ آنها بریکدیگرو استفادۀ انها از همدیگر و از جهت دیگر اختلاف نگرش وآرای اهل قلم در موضوع سیاست.در کشورهای دارای نظامهای استبدادی یا غیر دمکراتیک حکومتها معمولا هم با تصویب قوانین و هم از طریق اهرمهای فشار و سرکوب مانند گروهای فشار و یا حبس وشکنجه و اعدام بر هنر به طور عام و ادب ؛ نویسندگان و شعرا به طور خاص تسلط دارند بنابراین هنر یا حکومتی است و یا باید از صافی حکومت بگذرد یعنی سانسور میشود،پس تاثیر سیاست بر هنر کاملا جبری و استفادۀ سیاست از هنر کاملا مصلحتی و ابزاری است .
در کشورهای آزاد و دمکراتیک لیک بلعکس نه قوانین سرکوب کننده یا محدود کننده وجود دارند و نه گروهای فشار و سرکوب.
اصولا درجامعه های دمکراتیک تفکیک قوا و آزادی بیان واندیشه ومطبوعات از الزامات هستند بنابراین اهل هنر آزادانه فعالیت میکنند و تاثیر گذاری اجباری بر هنر یا استفادۀ ابزاری و مصلحتی از آن صورت نمی گیرد.
هنر متقابلا بر آحاد جامعه تاثیر می گذارد، همانگونه که از وضعیت اجتماعی تاثیر می پذیرد و احتمالا کمترین بار تاثیر گذاری را بر سیاست و سیاست مداران وخصوصا صاحبان قدرت و زمام داران دارد زیرا در سیاست مصلحتها در الویت هستند و بسیاری از زمام داران اعتقاد دارند که دوستان و شرکا دایمی نیستند اما منافع و مصلحتها دایمی هستند.
در جوامع استبدادی به دلیل وجود استبداد و اختناق گونه ای ازمبارزه در بستر اجتماع شکل می گیرد که مختص همانها است و در کشوهای دمکراتیک بروز نمی کند و آن مبارزۀ ادبی زیرزمینی یا مخفی می باشد که از نوشتن شبنامه ها و اطلا عیه ها و تکثیر و پخش آنها شروع می شود و تا کپی برداری و تکثیر کتابهای ممنوعه امتداد میابد که بخشی از مبارزه و مقاومت بر ضد نظام حاکم می باشد و در ایران هم در دوران پهلوی و هم جمهوری اسلامی رخ نمود.
اهل قلم (شعرا و نویسندگان)را میتوان به سه گروه نسبتا مشخص متمایز کرد.
گروهی کسانی هستند که به اندیشۀ هنر برای هنر و زیبایی برای زیبایی اعتقاد دارند.اینان به مرزبندی میان وظایف و مشاغل و مسوّلیتها اذعان دارند و معتقدند که هنرمند باید فقط به حرفه اش یعنی هنرش بپردازد و لا غیر همانطور که سیاستمدار باید به سیاست بپردازد و طبیب به طبابت.در واقع اینان در دنیای خاص خود به سر می برند و یا به عبارت بهتر در چهار دیوار خود در حبس هستند.ممکن در میان اینها شاعر یا نویسندۀ خوبی دیوانی زیبا بسراید یا رمانی مقبول عرضه کند اما برتحولات اجتماع و بخصوص مبارزات اجتماعی و یا مقاومت کاملا بی اثر هستند و وجود وعدمشان یکی است .
قسمی دیگراز اهل قلمِ سیاسی هستند که درست در نقطۀ مقابل گروه نخست قرار دارند.این شعرا یا نویسندگان غالبلا یک گرایش یا مسلک یا حزب خاص و مشخص را نمایندگی میکنندو گاهی تعدادی از آنها در ادامۀ فعالیت ادبی خود به نویسنده یا شاعر حزبی یا گرایشی مبدل میشوند.شناخته شده ترین نویسندۀ این قسم ماکسیم گورکی است که بعنوان نویسندۀ اول حزب کمونیست اتحاد جماهیر شوروی سابق قلمداد میشد.
در طی جنگ داخلی اسپانیا مابین سلطنت طلبها به رهبری ژنرال فرانکو از یک سو و جمهوری خواهان و چپها از دیگر سو،فدریکو گارسیا لورکا جناح چپ و جمهوری خواه را نمایندگی میکرد.در خلال کشاکش میان کودتای ژنرال پینوشه علیه حکومت قانونی آلنده، ویکتور خارا (ترانه سرا،نوازنده و خواننده) جناح چپ را بر ضد کودتا چیان نمایندگی میکرد.در ایرانِ دوران پهلوی خسرو گلسرخی شاعرجناح چپ انقلابی بود که به فداَییان خلق ایران مشهور شدند.و بعد از انقلاب سعید سلطانپور بعنوان شاعر اول فداییان خلق ایران شناخته میشد.از ویژگیهای بارز این قسم از اهل قلم معمولا داشتن آرمانهای والای انسانی است که حکومتهای استبدادی قبول نمی کنند .چهار شخص اخیر یا در محکمه محکوم و اعدام شدند و یا به قتل رسیدند.
و بخشی دیگر نویسندگان وشعرای متعهد اما نه الزاما حزبی یا گرایشی هستند.اینان هم به تعهد در قبال بشریت ایمان دارند وهم به هنر نویسندگی و مجذوب کردن خواننده.بنابراین هرگزیا به ندرت اتفاق می افتد که در کارهایشان به طور مستقیم موضع گیری سیاسی بکنند و یا حادثه و ماجرایی سیاسی را عینا بازگویی کنند،اما در لفافه یا ایهام و یا کنایه ممکن است صورت گیرد زیرا در ابتدا نویسنده یا شاعر هستند و به زیبایی در کتابت باور دارند اما دیدگانشان مدام گشوده است و وجدانشان دایم بیدار.از این گونه نویسندگان می توان به گابریل گارسیا مارکز سرآمد سبک ریالیسم جادویی اشاره کرد.در رمان پاییز پدرسالار حکومتهای دیکتاتوری ژنرالها را به سبک خاص خودش به تصویر می کشد و در صد سال تنهایی،استبدادها و کودتا ها و انقلابهای آمریکای لاتین از سویی و تنهایی و حیرت و سرگشتیِ انسانها را حتی گاهی در اوج قدرت از دیگر سو با قلم جادویی خود ترسیم میکند.
خوزه ساراماگو در رمانِ کوری میلیتاریسم و دیکتاتوری را به شکلی بسیار ذیرکانه و زیبا به نقد میکشد و از دیگر سو تباهی و نابودی انسانها و جامعه را به هنگام فقدان معنویت و احساس و شعور ترسیم میکند.در این رمان مرض واگیردارِ کوری تمام افراد یک جامعه را مبتلا میکند اما آن در واقع کوری دیدگان نیست بلکه کوری احساس و شعور و باطن است و تباهی روح انسانیت است زیرا خلایق در آن واحد می بینند و نابینا هستند.برتولت برشت و هارولد پینتر را نیز می توان در این زمره از اهل قلم جای داد.
برتولت برشت در نمایشنامه هایش ؛میلیتارسیم وجنگ طلبی قدرتهای جهانی و سرمایه داری غربی را با قلمی بسیار زیبا و در آن واحد تیز وبرا به نقد کشیده است اما هارولد پینتر غالبا در مصاحبه یا گفتگوها یی که با او انجام می گرفت از سیاستهای خارجه ایالات متحده و انگلستان انتقاد میکرد.
این بزرگان ادب جهان گذسته از نویسندگی یا شاعری هر یک به شیوۀ خاص خویش بر امور اجتماعی یا جریانات سیاسی تآثیر گذاری کرده اند و هیچگاه منفعل و یا تماشا گر صرف نبوده اند و با وجدان بیدار و ذکاوت و دل مهربان و روح فراخ بار مسولیت و تعهد در قبال بشریت را بر دوش کشیده اند.
همانطور که ذکر شد در کشورهای استبدادی و غیر دمکراتیک شعرا و نویسندگانِ متعهد مورد اجحاف وسانسور یا ظلم،حبس و شکنجه و اعدام قرار می گیرند زیرا سلطۀ حاکم آنها را خطری برای ا ستمرار حاکمیت خود می انگارد.در موضوع مقابلۀ سلطۀ حاکم با شعرا و نویسندگان ویا به خدمت گرفتن آنها ایران تقریبا از جمله کشورهای استثنایی است.
در ایران در اعصار گذشته و سلسله سلطنتهای متفاوت شاعران درباری (مدیحه سرای سلاطین(وجود داشتند که حرفه شان مدح حاکم یا سلطان بود و زندگانی را از این طریق گذران می کردند ودقیقا در نقطه مخالف این، شاعر کُشی نیز وجود داشته است!!!.
در ایران شیوهای سرکوب نویسندگان و شاعران آزادیخواه یا دگر اندیش نیز از جمله نمونه های تقریبا منحصر به فرد در جهان است،بدین معنی که اهل قلم گاهی به گونه رسمی در دادگاهها محکوم گشتند وسپس به بند کشیده شدند و یا اعدام گردیدند و یا به شیوه ای دیگر، گاهی گروهای فشار و سرکوب غیر رسمی اما وابسته به نهادهای امنیتی حکومت اهل قلم و یا فعالان دگر اندیش و آزادیخواه را به قتل رسانده اند.
در دوره سلطنت ناصر الدین شاه قاجار،طاهره قرة العین به دستور سلطان به قتل رسید البته انگیزه قتل او بیشتر دینی بود تا سیاسی وقرة العین اولین شاعرۀ دگر دین مقتول در تاریخ ادب ایران است .در دورۀ سلطّۀ رضا خان پهلوی فرخی یزدی در زندان شکنجه گردید و بعد به قتل رسید.
در طی حاکمیت محمد رضا شاه پهلوی استبداد بیشتر شد و تک صدایی و تک حزبی رخ داد و شاعران و نویسندگان مورد ظلم بیشتر قرارگرفتند،دستگیر شدند و شکنجه شدند و اعدام گشتند.از جمله به بند کشیده شدگان عبارتند از :غلامحسین ساعدی،نعمت میرزازاده، نسیم خاکسار،سعید سلطانپور و تعداد بسیاردیگر از اهل قلم بودند.در اوایل دهه پنجاه شمسی خسرو گلسرخی و کرامت دانشیان در دادگاه محکوم گشتند و متعاقب آن اعدام گردیدند.بعد از انقلاب این رویۀ ضدیت و عداوت با شعرا و نویسندگان و به طور کل هنرمندان و فرهیخته گان استمرار یافت .
در اوایل دهۀ شصت شمسی سعید سلطانپور چهرۀ بارز شعر انقلاب اعدام گردید و تعدادی دیگر محبوس و شکنجه شدند و یا به کشورهای دیگر هجرت کردند.در دهۀ هفتاد شمسی نوع جدیدی از بیداد گری و خشونت ظهور کرد و آن گروهای سرکوب و فشار وابسته به نهادهای امینتی بودند و بدین ترتیب سلسله قتلهای نویسندگان و دگراندیشان روی داد و از آن جمله مختاری وپوینده به قتل رسیدند.و بدین تریب دستکم از زمان ناصرالدین شاه قاجاری تا به امروز با اینکه سلطنتها تغییر کردند،حکومتها و دولتها تغییر کردند اما نویسنده به بند کشیدن و شاعر کشی کماکان پایدار مانده است و حکایت همچنان باقی !!!
شاعرِ متعهد دیدۀ بینا و وجدان بیدارِ محیط و جامعه خود است،استمرار گذشته در حال است و روح فریاد و عصیان آحاد مردم است و خنده نورانی امید فرداها است و بنابراین در جامعه ای که شاعر کشی رخ می دهد استبداد و ظلمت حاکم است و یا حماقت و جهل در بستر جامعه موجود است ویا هر دومعضل تؤمان.
در کشورهای آزاد و دمکراتیک لیک بلعکس نه قوانین سرکوب کننده یا محدود کننده وجود دارند و نه گروهای فشار و سرکوب.
اصولا درجامعه های دمکراتیک تفکیک قوا و آزادی بیان واندیشه ومطبوعات از الزامات هستند بنابراین اهل هنر آزادانه فعالیت میکنند و تاثیر گذاری اجباری بر هنر یا استفادۀ ابزاری و مصلحتی از آن صورت نمی گیرد.
هنر متقابلا بر آحاد جامعه تاثیر می گذارد، همانگونه که از وضعیت اجتماعی تاثیر می پذیرد و احتمالا کمترین بار تاثیر گذاری را بر سیاست و سیاست مداران وخصوصا صاحبان قدرت و زمام داران دارد زیرا در سیاست مصلحتها در الویت هستند و بسیاری از زمام داران اعتقاد دارند که دوستان و شرکا دایمی نیستند اما منافع و مصلحتها دایمی هستند.
در جوامع استبدادی به دلیل وجود استبداد و اختناق گونه ای ازمبارزه در بستر اجتماع شکل می گیرد که مختص همانها است و در کشوهای دمکراتیک بروز نمی کند و آن مبارزۀ ادبی زیرزمینی یا مخفی می باشد که از نوشتن شبنامه ها و اطلا عیه ها و تکثیر و پخش آنها شروع می شود و تا کپی برداری و تکثیر کتابهای ممنوعه امتداد میابد که بخشی از مبارزه و مقاومت بر ضد نظام حاکم می باشد و در ایران هم در دوران پهلوی و هم جمهوری اسلامی رخ نمود.
اهل قلم (شعرا و نویسندگان)را میتوان به سه گروه نسبتا مشخص متمایز کرد.
گروهی کسانی هستند که به اندیشۀ هنر برای هنر و زیبایی برای زیبایی اعتقاد دارند.اینان به مرزبندی میان وظایف و مشاغل و مسوّلیتها اذعان دارند و معتقدند که هنرمند باید فقط به حرفه اش یعنی هنرش بپردازد و لا غیر همانطور که سیاستمدار باید به سیاست بپردازد و طبیب به طبابت.در واقع اینان در دنیای خاص خود به سر می برند و یا به عبارت بهتر در چهار دیوار خود در حبس هستند.ممکن در میان اینها شاعر یا نویسندۀ خوبی دیوانی زیبا بسراید یا رمانی مقبول عرضه کند اما برتحولات اجتماع و بخصوص مبارزات اجتماعی و یا مقاومت کاملا بی اثر هستند و وجود وعدمشان یکی است .
قسمی دیگراز اهل قلمِ سیاسی هستند که درست در نقطۀ مقابل گروه نخست قرار دارند.این شعرا یا نویسندگان غالبلا یک گرایش یا مسلک یا حزب خاص و مشخص را نمایندگی میکنندو گاهی تعدادی از آنها در ادامۀ فعالیت ادبی خود به نویسنده یا شاعر حزبی یا گرایشی مبدل میشوند.شناخته شده ترین نویسندۀ این قسم ماکسیم گورکی است که بعنوان نویسندۀ اول حزب کمونیست اتحاد جماهیر شوروی سابق قلمداد میشد.
در طی جنگ داخلی اسپانیا مابین سلطنت طلبها به رهبری ژنرال فرانکو از یک سو و جمهوری خواهان و چپها از دیگر سو،فدریکو گارسیا لورکا جناح چپ و جمهوری خواه را نمایندگی میکرد.در خلال کشاکش میان کودتای ژنرال پینوشه علیه حکومت قانونی آلنده، ویکتور خارا (ترانه سرا،نوازنده و خواننده) جناح چپ را بر ضد کودتا چیان نمایندگی میکرد.در ایرانِ دوران پهلوی خسرو گلسرخی شاعرجناح چپ انقلابی بود که به فداَییان خلق ایران مشهور شدند.و بعد از انقلاب سعید سلطانپور بعنوان شاعر اول فداییان خلق ایران شناخته میشد.از ویژگیهای بارز این قسم از اهل قلم معمولا داشتن آرمانهای والای انسانی است که حکومتهای استبدادی قبول نمی کنند .چهار شخص اخیر یا در محکمه محکوم و اعدام شدند و یا به قتل رسیدند.
و بخشی دیگر نویسندگان وشعرای متعهد اما نه الزاما حزبی یا گرایشی هستند.اینان هم به تعهد در قبال بشریت ایمان دارند وهم به هنر نویسندگی و مجذوب کردن خواننده.بنابراین هرگزیا به ندرت اتفاق می افتد که در کارهایشان به طور مستقیم موضع گیری سیاسی بکنند و یا حادثه و ماجرایی سیاسی را عینا بازگویی کنند،اما در لفافه یا ایهام و یا کنایه ممکن است صورت گیرد زیرا در ابتدا نویسنده یا شاعر هستند و به زیبایی در کتابت باور دارند اما دیدگانشان مدام گشوده است و وجدانشان دایم بیدار.از این گونه نویسندگان می توان به گابریل گارسیا مارکز سرآمد سبک ریالیسم جادویی اشاره کرد.در رمان پاییز پدرسالار حکومتهای دیکتاتوری ژنرالها را به سبک خاص خودش به تصویر می کشد و در صد سال تنهایی،استبدادها و کودتا ها و انقلابهای آمریکای لاتین از سویی و تنهایی و حیرت و سرگشتیِ انسانها را حتی گاهی در اوج قدرت از دیگر سو با قلم جادویی خود ترسیم میکند.
خوزه ساراماگو در رمانِ کوری میلیتاریسم و دیکتاتوری را به شکلی بسیار ذیرکانه و زیبا به نقد میکشد و از دیگر سو تباهی و نابودی انسانها و جامعه را به هنگام فقدان معنویت و احساس و شعور ترسیم میکند.در این رمان مرض واگیردارِ کوری تمام افراد یک جامعه را مبتلا میکند اما آن در واقع کوری دیدگان نیست بلکه کوری احساس و شعور و باطن است و تباهی روح انسانیت است زیرا خلایق در آن واحد می بینند و نابینا هستند.برتولت برشت و هارولد پینتر را نیز می توان در این زمره از اهل قلم جای داد.
برتولت برشت در نمایشنامه هایش ؛میلیتارسیم وجنگ طلبی قدرتهای جهانی و سرمایه داری غربی را با قلمی بسیار زیبا و در آن واحد تیز وبرا به نقد کشیده است اما هارولد پینتر غالبا در مصاحبه یا گفتگوها یی که با او انجام می گرفت از سیاستهای خارجه ایالات متحده و انگلستان انتقاد میکرد.
این بزرگان ادب جهان گذسته از نویسندگی یا شاعری هر یک به شیوۀ خاص خویش بر امور اجتماعی یا جریانات سیاسی تآثیر گذاری کرده اند و هیچگاه منفعل و یا تماشا گر صرف نبوده اند و با وجدان بیدار و ذکاوت و دل مهربان و روح فراخ بار مسولیت و تعهد در قبال بشریت را بر دوش کشیده اند.
همانطور که ذکر شد در کشورهای استبدادی و غیر دمکراتیک شعرا و نویسندگانِ متعهد مورد اجحاف وسانسور یا ظلم،حبس و شکنجه و اعدام قرار می گیرند زیرا سلطۀ حاکم آنها را خطری برای ا ستمرار حاکمیت خود می انگارد.در موضوع مقابلۀ سلطۀ حاکم با شعرا و نویسندگان ویا به خدمت گرفتن آنها ایران تقریبا از جمله کشورهای استثنایی است.
در ایران در اعصار گذشته و سلسله سلطنتهای متفاوت شاعران درباری (مدیحه سرای سلاطین(وجود داشتند که حرفه شان مدح حاکم یا سلطان بود و زندگانی را از این طریق گذران می کردند ودقیقا در نقطه مخالف این، شاعر کُشی نیز وجود داشته است!!!.
در ایران شیوهای سرکوب نویسندگان و شاعران آزادیخواه یا دگر اندیش نیز از جمله نمونه های تقریبا منحصر به فرد در جهان است،بدین معنی که اهل قلم گاهی به گونه رسمی در دادگاهها محکوم گشتند وسپس به بند کشیده شدند و یا اعدام گردیدند و یا به شیوه ای دیگر، گاهی گروهای فشار و سرکوب غیر رسمی اما وابسته به نهادهای امنیتی حکومت اهل قلم و یا فعالان دگر اندیش و آزادیخواه را به قتل رسانده اند.
در دوره سلطنت ناصر الدین شاه قاجار،طاهره قرة العین به دستور سلطان به قتل رسید البته انگیزه قتل او بیشتر دینی بود تا سیاسی وقرة العین اولین شاعرۀ دگر دین مقتول در تاریخ ادب ایران است .در دورۀ سلطّۀ رضا خان پهلوی فرخی یزدی در زندان شکنجه گردید و بعد به قتل رسید.
در طی حاکمیت محمد رضا شاه پهلوی استبداد بیشتر شد و تک صدایی و تک حزبی رخ داد و شاعران و نویسندگان مورد ظلم بیشتر قرارگرفتند،دستگیر شدند و شکنجه شدند و اعدام گشتند.از جمله به بند کشیده شدگان عبارتند از :غلامحسین ساعدی،نعمت میرزازاده، نسیم خاکسار،سعید سلطانپور و تعداد بسیاردیگر از اهل قلم بودند.در اوایل دهه پنجاه شمسی خسرو گلسرخی و کرامت دانشیان در دادگاه محکوم گشتند و متعاقب آن اعدام گردیدند.بعد از انقلاب این رویۀ ضدیت و عداوت با شعرا و نویسندگان و به طور کل هنرمندان و فرهیخته گان استمرار یافت .
در اوایل دهۀ شصت شمسی سعید سلطانپور چهرۀ بارز شعر انقلاب اعدام گردید و تعدادی دیگر محبوس و شکنجه شدند و یا به کشورهای دیگر هجرت کردند.در دهۀ هفتاد شمسی نوع جدیدی از بیداد گری و خشونت ظهور کرد و آن گروهای سرکوب و فشار وابسته به نهادهای امینتی بودند و بدین ترتیب سلسله قتلهای نویسندگان و دگراندیشان روی داد و از آن جمله مختاری وپوینده به قتل رسیدند.و بدین تریب دستکم از زمان ناصرالدین شاه قاجاری تا به امروز با اینکه سلطنتها تغییر کردند،حکومتها و دولتها تغییر کردند اما نویسنده به بند کشیدن و شاعر کشی کماکان پایدار مانده است و حکایت همچنان باقی !!!
شاعرِ متعهد دیدۀ بینا و وجدان بیدارِ محیط و جامعه خود است،استمرار گذشته در حال است و روح فریاد و عصیان آحاد مردم است و خنده نورانی امید فرداها است و بنابراین در جامعه ای که شاعر کشی رخ می دهد استبداد و ظلمت حاکم است و یا حماقت و جهل در بستر جامعه موجود است ویا هر دومعضل تؤمان.
