رقص و موسیقی بومی در استان بوشهر/مینو سلیمی

امروزه بخش وسیعی از ردیف موسیقی ایرانی، شامل گوشه ها و نغمه بسیاری از آوازهایی است که از طریق موسیقی محلی، ‌در این جایگاه راه یافته اند و ناشناخته و زیبا در دل این نوع از موسیقی قرار دارند و با یک نگاه اجمالی می توان گستردگی و زیبایی موسیقی محلی را درک کرد. اغلب فرهنگ ها دارای موسیقی محلی هستند، موسیقی که همه احتیاجات مردم را در خود منعکس می کرده است و به تمام شئون فردی و اجتماعی زندگی آن ها تعلق داشته است. در موسیقی بومی ایران از یک سو نقش هنرهای اولیه، باورها، ‌احساسات و به طور کلی زندگی گذشتگان را می توان بازیافت و از سویی دیگر بی پیرایه و ساده بودن آن را. یکی از اجزائ اصلی موسیقی محلی را ترانه ها تشکیل می دهند. در بسیاری از این ترانه ها افسانه ها و داستان های آشنای محلی نمود یافته است. مردم ساکن حاشیه خلیج موسیقی خاص خود را دارند که در فرهنگشان از جایگاه خاصی برخوردار است. رقص ها، نمایش ها، آواها و آوازها از جمله هنرهایی است که با خلق و خوی مردم این منطقه عجین شده است. این موسیقی با وجود زیبایی ها و توانایی هایش همچنان ناشناخته باقی مانده است. استان بوشهر و هرمزگان یکی از دو استان های اصلی حاشیه خلیج هستند که این آوا و نواهها را در خود دارند. در این مجال درصدد معرفی و شناخت این بخش از موسیقی بومی کشورمان در استان بوشهر برآمده ایم.

استان بوشهر:ابراز و وسایل موسیقی سنتی در استان بوشهر و شهرهای آن عبارتند از: نی، هفت بند، نی فلوت، نی همبون یا نی جفتگ که این نوع وسایل و ابزار با هم متفاوت هستند.هفت بند، نی است که هفت قاب یا هفت بند دارد. از نیم متر کمتر و گاهی تا 70 سانتیمتر طول دارد و مخصوص چوپان ها بوده و توسط سه انگشت دست راست و چهار انگشت دست چپ نواخته می شود. امروزه این نی تا اندازه ای کارکرد خود را از دست داده است. اما نی همبون یا جفتگ، نی است که از 2 نی 20 سانتیمتری که به هم متصل هستند و پوست حیوان دباغی شده ای که به آن وصل است ساخته شده است. نوازندگان برای دمیدن در نی ابتدا همبون را باد می کنند و بعد با ریتم های گوناگون شروع به نوازندگی می کنند.

موارد اجرا: نی هفت بند یا نی لبک را چوپان ها می نواختند و گاهی نیز نوازندگان هنرمند در جمع دوستان برای سرگرمی، در مراسم عزاداری برای گرم کردن شیون در بین عزاداران و همچنین برای مجالس غم می نواختند. نی لبک یا هفت بند بیشتر مقام غم انگیز و تحریک برانگیز داشت اما نی جفتک یا همبون دارای مقام های مختلفی است و بیشتر در جشن ها و پایکوبی ها در مجالس عروسی، شب نشینی و جشن ختنه سوران و سایر جشن ها و اعیاد برگزار و نواخته می شود

انواع مقام هایی که توسط نوازندگان نی جفتک یا نی همبون نواخته می شود، عبارتند از: 1- مقام رباب، رباب؛که موقع نواختن نوازنده می گوید« رباب رباب، ربابه حالم خرابه ربابه»، شنوندگان همراه با او دست زده و می خوانند و یک نفر نیز همراه با ریتم آن ضرب می زند( همان )

2- مقام بندری« ساحل دریا، ساحل دریا، ساحل دریا، ساحل دریا »

3- مقام بانو بانو، که می گویند« ‌ای بانو، ای بانو بانو بانو، بنشین به روی زانو »

4- مقام مخصوص بازی چوبی یا چوب بازی که در مراسم عروسی برگزار می شود.

5- مقام آلمان بی مروت، که می گویند« آلمان بی مروت، عمرم دادی به غربت »

6- مقام اهالی ابوذر که می گویند« اهای ابوذر، بزن به جونم، تا گل نشسته، ‌مو (من ) زن نی سونم (نی نمی گیرم )»

آهنگ های سوزناک شروه هم با نی و بدون نی در مراسم عزاداری و شب نشینی ها خوانده می شود. شعر شروه فایز و مفتون و دوبیتی های باباطاهر می باشد. این نی که همراه شروه زده می شود دارای 6 سوراخ می باشد (همان،263)

نی انبان و مختک: نی انبان از پوست گوسفند درست شده است در سر آن پوست یک نی به نام فیککfikak وجود دارد ک دارای 4 شیار می باشد. با پر و خالی شدن هوای داخل انبان فیکک به ارتعاش در می آید و تولید صدا می کند و نوای آن تند وشاد است. تمبک نیز همراه نی انبان زده می شود. بعضی وقت ها دایره نیز به همراه آن می باشد دو نی جفتی نیز همراه آن است که هر کدام 6 سوراخ دارد که به آن ها بیلی بونbili bun می گویند.

موارد اجرا: این موسیقی در مراسم عروسی، تولد، ختنه سوران و جشن بازگشت از سربازی برگزار می شود. همراه با نی انبان رقص و چوب بازی نیز انجام می شود. (منصوری زاده، 256:1383)

مقام های نی انبان و مختک عبارتند از:

1- جومه نارنجی دلم پای دلته jume nârenji delom poy delet

جومه نارنجی کجا منزلته jume nârenji kojâ manzelete

2- ای تا بشیم تنگ گشی خالوها ey tâ biŝim tang geŝi xalu hây

سکینه سینه گچی، به مو بده مچی sekiney sine geči,be mo bede mači

3- مو میشم تنگ تگو، تو تش بیا مو تنباکو mo miŝom tange teku, to taŝ biâr mo tamboku

4- بادا بادا بادا،‌ان شاء الله مبارک بادا، عروسی مبارک بادا

5- اشکله جونم دیت بسونام، سی زمسونمeŝkele junom deyte busunom si zemesunom

نمایش: در عروسی ها ی نمایش هایی جهت خنده توسط کسانی که خود را سیاه کرده و با چوب برای خود دست گذاشته و لباس دراز پوشیده و قابلمه ای به جای کلاه بر سر گذاشته و به رقص و پایکوبی می پردازد برگزار می شود. در بندر دلوار مردی را آرایش نموده و سوار گاو کرده و در کوچه ها می گردانند. این نمایش را گاو بازی گویند

پهلوان بازی: بازیگران نمایش پهلوان بازی بومی منطقه نبوده بلکه دوره گردهایی هستند که از نقاط مرکزی کشور به منطقه می آیند و کارهایی نظیر پاره کردن زنجیر و زیر چرخ ماشین رفتن انجام می دهند.

تعزیه: تعزیه خوانی مختص ماه محرم و صفر و عزاداری اهل بیت پیامبر است. شبیه گردانی یکی دیگر از مراسم های ماه محرم است که توسط اهالی منطقه صورت می گیرد و آن شبیه ذوالجناح است که شال زردی دور گردنش آویزان است و گهواره علی اصغر را در محله ها می گردانند.

پرده خوانی از جمله نمایش هایی است که در گناوه انجام می شود. در این نمایش عده ای پرده خوان که به آن ها درویش می گفتند و معمولا از نقاط دیگری به خصوص اصفهان و قم به این منطقه می آمدند از پرده هایی که همراه خود داشتند، به هر محل و نقطه ای که می رسیدند آن را در یک نقطه از ده که معمولا محل تجمع افراد بود روی دیواری باز می کردند و با خواندن آواز و مرثیه احساسات مردم را بر می انگیختند و بعد از چند ساعتی هر یک از تماشاگران مقداری پول به آنان می دادند. پرده خوان ها که هدفشان جمع آوری رزق و روزی بود همیشه در میان آبادی ها در حرکت بودند.

از دیگر نمایش های رایج در این منطقه که بیشتر نوعی بازی است، می توان از بازی تلین جرین نام برد. این بازی و نمایش ها بیشتر در مراسم عروسی برگزار می شود و روش کار به این صورت است که دو یا چند نفر مقداری پارچه روی شکم خود و روی کمر خود در زیر لباس می گذارند. این افراد با ضربه و مشت به جان هم می افتادند و با این کار احساسات دیگران را بر می انگیزند

رقص ها: همراه با اجرای موسیقی محلی که شامل نی انبان و تمبک است رقص نیز صورت می گیرد. انجام رقص بیشتر توسط جوانان در مراسم های جشن تولد و ختنه سوران اما عمده آن در جشن عروسی انجام می شود. محل رقصیدن در خانه های عروس و داماد است و میدان رقص نیز در حیاط خانه عروس و داماد جهت رقصیدن بر پا است. نوازندگان بر روی سکویی نشسته و رقاصان در وسط محوطه به رقص و پایکوبی می پردازند

رقص مردانه: چوب بازی، بازی ای است دو نفره که با آهنگ نی انبان اجرا می شود. دو نفر هر کدام چوبی، یک نفر چوب کوچک تر، و دیگری چوب بزرگتر را به دست گرفته و شروع به زدن همدیگر می کنند تا این که یکی مغلوب شود

رقص بندری: با لرزش شانه ها همراه می باشد.

دستمال بازی: کسی که نی می زند در محوطه چرخیده دیگران هم پشت سر او به راه افتاده و دستمال بازی می کنند.

کنده بازی: بازی است دو نفره که هر کدام با یک پا بازی می کند و همدیگر را می زنند تا یکی مغلوب شود. این بازی بدون آهنگ و با هیاهوی مردم همراه است.

پاپلنگو:pâpelengu: رقصی است یک نفره که با یک پا و با شعر«خار تو پام نمیشام » اجرا می شود.

یِزله: رقصی است دسته جمعی که مردم در ردیفهایی دست همدیگر را گرفته و می رقصند و در حالی که یک پا را به زمین می کوبند، صدای آواز سر می دهند.

رقص زنانه - دستمال بازی: زنان در این رقص لباس محلی پوشیده و یکی از آن ها سرگروه شده و دایره وار حرکت می کند دیگران پشت سر او راه می افتند یا این که دو دسته به طور افقی کنار هم قرار گرفته و با همدیگر و با صدای نی انبان و حرکت دستمال هایی که در دست دارند به رقص می پردازند.

رقص بندری: رقص بندری، رقصی است تک نفره که با لرزش شانه ها انجام می شود.

رقص تکی: در این رقص زنان در یک ردیف قرار گرفته با هم دیگر با حرکت یک پا جلو آمده سپس با حرکت پای دیگر به عقب می روند.

رقص دایره ای: این رقص، رقصی دسته جمعی است که زنان پشت سر نوازنده نی انبان زن که سالار است به راه افتاده و دایره وار می چرخند

رقص های دیگر عبارتند از رقص یه پا ( یک پا )، سه پا، کردی، ترکی، که این نوع رقص ها با توجه به ریتم آهنگ خاصی که طبالان، ساز زنان و یا ضرب زنان می نوازند توسط زنان و مردان در مراسم عروسی، جشن ها و ختنه سوران برگزار می شود.

موسیقی جنوب ایران یکی از غنی ترین و در عین حال پیچیده تریم موسیقی های مناطق ایران است و ریتمی که در آن است به جذابیتش کمک کرده است. بر اساس مطالب گفته شده موسیقی جزیی جدایی ناپذیر و ضروری در فرهنگ مردم خلیج  است که شناخت و زنده نگاه داشتن آن جهت زنده ماندن نام و فرهنگ مردمان خلیج بایسته و ضروری است.