رادیو زمانه- در هفته ای که گذشت، طرح تعیین جنسیت فوتبالیست‌های زن در ایران، به مرحله اجرا رسید و منجر به واکنش شماری از فعالان حقوق بشر شد.
پانزدهم بهمن‌ماه سال جاری (۱۳۹۲ خورشیدی)، احمد هاشمیان رئیس کمیته پزشکی فدراسیون فوتبال، اعلام کرد که دستورالعمل تعیین جنسیت در باشگاه‌هایی که در حوزه فوتبال یا فوتسال زنان تیمداری می‌کنند، به مرحله اجرا رسیده است.
او گفت تاکنون هفت فوتبالیست و فوتسالیست زن از حضور در مسابقات محروم شده‌اند.
شادی صدر، حقوقدان و فعال حقوق بشر: «در هیچ‌یک از قوانین بین‌المللی، تستی روی زنانی که هویت جنسیتی متفاوت دارند انجام نمی‌شود و در هیچ صورتی، عمل جراحی تغییر جنسیت به عنوان شرط ورود کسی به مسابقات ورزشی تعیین نمی‌شود.»
دستورالعمل تعیین جنسیت از سه سال پیش براساس درخواست رئیس فدراسیون فوتبال، از سوی کمیته پزشکی و کمیته انضباطی این فدراسیون به طور مشترک در ابتدای هر فصل به تمام باشگاه‌های فعال در فوتبال یا فوتسال زنان و هیئت‌ها ابلاغ می‌شود.
براساس این دستورالعمل، تمام زنان فعال در لیگ‌های کشور قبل از عقد قرارداد باید در معاینات پزشکی شرکت کنند و پس از تکمیل فرم مخصوص توسط پزشک معتمد باشگاه و تائید نهایی او می‌توانند با باشگاه برای یک یا چند فصل قرارداد ببندند.
نکته مهم اما گفته بعدی احمد هاشمیان است. او درباره امکان حضور مجدد این ورزشکاران در مسابقه‌های فوتبال گفته است: «در صورتی که این افراد بتوانند مشکلات خود را ازطریق جراحی حل کرده و درمعاینات پزشکی صلاحیت لازم را احراز کنند امکان فعالیت درعرصه فوتبال و فوتسال را خواهند داشت.»
به گفته وی، نمایندگان کمیته پزشکی فدراسیون فوتبال به‌صورت سرزده به باشگاه های فوتبال و فوتسال فعال در بخش زنان خواهند رفت و پرونده‌ها را دنبال می کنند. هاشمیان همچنین تاکید کرده که تمام باشگاه‌های لیگ برتری فعال در فوتبال یا فوتسال زنان باید پرونده پزشکی کامل هر یک ازبازیکنان را در اختیار این نمایندگان قرار دهند و نبودن پرونده یا تکمیل نبودن پرونده ورزشکار تخلف محسوب می‌شود و در کمیته انضباطی به آن رسیدگی خواهد شد.
بازرسی اجباری بدن ورزشکاران زن
محروم شدن هفت فوتبالیست یادشده از حضور در عرصه قهرمانی و تهدید آنها به حذف، واکنش برخی فعالان حوزه حقوق بشر و هم حقوق دگرباشان را برانگیخته است. آنان دستورالعمل تعیین جنسیت ورزشکاران زن را به مثابه نقض حقوق بشر دانسته‌اند.
آوات عیار، نویسنده و روزنامه‌نگار حوزه دگرباش معتقد است این نوع برخورد پلیسی با جنسیت افراد و «تعیین جنسیت» زنان از طریق آزمایش پزشکی، نوعی شکنجه روحی برای همه زنان ورزشکار و بیش از هرکس، کسانی است که جنسیت آنها با دوگانه زن و مرد قابل توضیح نیست.
او با تاکید بر اینکه هنوز مشخص نشده است که شاخص جنسیت در آزمایشگاه‌های پزشکی آیا محدود به معاینه پزشکی اندام‌های جنسی است یا نه ادامه می‌دهد: «تجربه نشان داده که غربال جنسیتی رژیم جمهوری اسلامی ایران معمولاً علم را به خدمت خود می‌گیرد و زنان را از عرصه‌های اجتماعی حذف می‌کند.»
به عقیده آوات عیار، فعال حوزه دگرباشان، صرف نظر از تبعیض‌آمیز بودن سنجش «زنانگی» و زن بودن در فعالیت‌های ورزشی، این قوانین ابهام‌آمیز ممکن است راه را برای انواع خشونت‌ها به زنان باز بگذارد. به خصوص زنانی که گرایش جنسی یا هویت جنسیتی آنها، با هنجارهای دگرجنسگرایی جور در نمی‌آید.
این روزنامه‌نگار با تاکید بر اینکه قرار است زنانی که به هر دلیل «زن کامل» محسوب نمی‌شوند از تیم‌های ورزشی حذف شوند، این فرایند را تبعیض‌آمیز می‌خواند و ادامه می‌دهد: «اگر بنا به این باشد که کار به آزمایش‌های هورمونی برسد، بدن زنان مختلف، نقشه‌های هورمونی متفاوت دارد.
اگر ایده‌آل “زنانگی” بر این آزمایش‌ها تحمیل شود، بسیاری از زنانی که بدن‌شان هورمون‌های مردانه بیشتری تولید می‌کنند، ممکن است از تیم‌ها حذف شوند.»
به عقیده این فعال حوزه دگرباشان، «صرف نظر از تبعیض‌آمیز بودن سنجش “زنانگی” و زن بودن در فعالیت‌های ورزشی، این قوانین ابهام‌آمیز ممکن است راه را برای انواع خشونت‌ها به زنان باز بگذارد. به خصوص زنانی که گرایش جنسی یا هویت جنسیتی آنها، با هنجارهای دگرجنسگرایی جور در نمی‌آید».
آوات عیار بازرسی اجباری بدن برهنه را نوعی خشونت می‌داند و می‌گوید: «در زندان‌ها برای تحقیر زندانی از این روش استفاده می‌شود. دیگر اینکه با معاینه پزشکی، حکومت شخصی‌ترین اطلاعات زنان ورزشکار را هم به دست می‌آورد. اینکه آیا زنان شریک جنسی دارند یا خیر؟ آیا بر اساس ارزش‌های سنتی – مذهبی باکره‌اند یا خیر؟ و … اینها همه نوعی فشار بر ورزشکار است.
وقتی ورزش یک کشور مانند سایر عرصه‌های اجتماعی، زیر ذره‌بین حکومت است، اطلاعات کسب شده در بازرسی‌های بدن برهنه ورزشکاران زن، نکاتی پراهمیت محسوب می‌شوند. لابد از این پس اطلاعات شخصی ورزشکاران زن هم اهرمی دیگر برای فشار بیشتر بر آنها می‌شود.»
بی‌اعتنایی به قوانین بین‌المللی
اجرای سیاست‌های اجباری تعیین جنسیت که زنان ورزشکار را تنها به دلیل نشانه های ظاهری عدم تطبیق جنسیتی از شرکت در مسابقات محروم می کند، خلاف حقی است که در ماده ۱۷ میثاق بین‌المللی حقوق مدنی- سیاسی آمده و ایران نیز از جمله امضاکنندگان آن است.
امروزه انجام برخی آزمایش‌های پزشکی در فدراسیون‌های بین‌المللی هم رایج است، اما شیوه برخورد طرح شده از سوی رئیس کمیته پزشکی فدراسیون فوتبال، مختص ایران است و قوانین بین‌المللی فیفا به عنوان ابهام جنسیتی کسی را از بازی محروم نمی‌کند و خواهان تغییر جنسیت او نمی‌شود.
شادی صدر
شادی صدر، حقوقدان و فعال حقوق بشر در این مورد نوشته است: «از سال ۲۰۱۱، براساس تصمیم کمیته المپیک، تنها انجام تست تعیین میزان هورمون آندروژن و آن هم فقط روی مردانی که تغییر جنسیت داده و زن شده‌اند مجاز است. چنانچه تشخیص داده شود آنها نسبت به رقبای زن خود از برتری و امتیاز ناعادلانه‌ای برخوردار هستند، اجازه شرکت در مسابقات را نمی‌یابند. هرچند براساس همین قوانین، این عده پس از کاهش هورمون آندروژن خود و رساندن آن به حد متوسط معمول در بین دیگر زنان ورزشکار می‌توانند مجدداً در مسابقات شرکت کنند. در هیچ‌یک از قوانین بین‌المللی، تستی روی زنانی که هویت جنسیتی متفاوت دارند انجام نمی‌شود و در هیچ صورتی، عمل جراحی تغییر جنسیت به عنوان شرط ورود کسی به مسابقات ورزشی تعیین نمی‌شود.»
تعیین جنسیت و برخورد بین صفر و صد
گفته‌های سئوال برانگیز احمد هاشمیان در حالی مطرح شده که مسئله جنسیت هنوز یکی از پیچیده‌ترین مسائل انسانی به شمار می‌آید و تعریف مشخصی برای آن وجود ندارد.
براساس دستورالعمل کمیته پزشکی فدراسیون فوتبال، تمام زنان فعال در لیگ‌های کشور قبل از عقد قرارداد باید در معاینات پزشکی شرکت کنند
مازیار مهدوی‌فر، پزشک روزنامه‌نگار و همکار وب سایت «زمانه»، در پاسخ به اینکه بازرسی بدنی و تعیین جنسیت یک فرد چگونه صورت می‌گیرد می‌گوید: «”جنسیت”، مفهومی است که دانشمندان علوم مختلف هنوز به تعریفی قطعی و ثابت در مورد آن دست نیافته‌اند. معیارهای مختلفی برای تعیین جنسیت در مکاتب مختلف در نظر گرفته شده که بر این اساس، ممکن است در یک فرد ثابت، با تغییر معیارها، تعریف جنسیت نیز دچار تغییر شود. به عنوان مثال معیار تعیین جنسیت می‌تواند وجود یا عدم وجود کروموزوم جنسی Y در ساختار ژنوتیپ فرد باشد که به ترتیب به معنی مرد بودن یا زن بودن تلقی می‌شود. بعضی‌ها نیز ویژگی‌های ظاهری تحت تأثیر هورمون‌ها، مثل صدای خشن و یا دارا بودن ریش و سبیل را به معنی مرد بودن و نقطه مقابل را معادل زن بودن در نظر می‌گیرند.»
به عقیده مازیار مهدوی‌فر، پزشک روزنامه‌نگار ، «انتخاب معیار صفر و صد برای تقسیم جنسیت انسان‌ها به دو جنس مرد و زن، سال‌هاست که در علم پزشکی جایگاهی ندارد و باید بدانیم که بهترین راه برای فهم مفهوم جنسیت آن است که آن را به صورت نسبی تعریف کنیم نه مطلق».
مهدوی‌فر وضعیت اندام‌های تناسلی را معیار دیگری می‌داند که بر اساس آن می‌توان در مورد جنسیت فرد اظهار نظر کرد. او ادامه می‌دهد: «نکته بسیار مهم در اینجا این است که هیچکدام از معیارهای ذکر شده دارای قطعیت نیستند. به عنوان مثال ممکن است فردی دارای کروموزوم جنسی Y باشد، اما ویژگی‌های ظاهری یا اندام‌های جنسی او به ویژگی‌های زنانه شباهت داشته باشد. یا فردی دیگر دارای بخش‌هایی از اندام‌های جنسی مردانه در کنار بخش‌هایی از اندام‌های جنسی زنانه باشد.»
این پزشک روزنامه‌نگار درباره اظهار نظر رئیس کمیته پزشکی فدراسیون فوتبال می‌گوید: «در درجه نخست لازم است مشخص شود ایشان مبنای تشخیص تعیین جنسیت را بر اساس کدامیک از معیارهای مورد نظر تعیین کرده‌اند. با توجه به اینکه آقای هاشمیان در بخشی از سخنان خود به موضوع حل مشکل این افراد از طریق عمل جراحی اشاره کرده‌اند، اینگونه استنباط می‌شود که معیار مورد نظر، وضعیت اندام‌های تناسلی است. چون طبیعتاً امکان تغییر وضعیت کروموزومی از طریق جراحی وجود ندارد، اما باید در نظر داشت که این معیار در حقیقت یکی از نسبی‌ترین معیارهای ممکن برای تعیین جنسیت افراد است.»
به عقیده او، «انتخاب معیار صفر و صد برای تقسیم جنسیت انسان‌ها به دو جنس مرد و زن، آن هم بر اساس چنین معیارهایی سال‌هاست که در علم پزشکی جایگاهی ندارد و باید بدانیم که بهترین راه برای فهم مفهوم جنسیت آن است که آن را به صورت نسبی تعریف کنیم نه مطلق.»
پیش از این، منابع موثق به سایت شش رنگ ، شبکه لزبین‌ها و ترنس‌جندرهای ایرانی گفته اند که در شهریور ماه سال گذشته نیز به استناد دستورالعمل آزمایش تعیین جنسیت زنان فوتبالیست که هیچ‌یک از جزئیات آن تاکنون منتشر نشده است، به یکی از اعضای تیم ملی راگبی زنان، به دلیل داشتن هیکل و صدای «مردانه» گفته شد که نمی‌تواند در مسابقات شرکت کند.
براساس برخی گزارش‌های منتشر شده، آن دسته از بازیکنان زن که از «ظواهر معمول زنانه» برخوردار نیستند، به تکرار از سوی مسئولان، «دوجنسه» خطاب می‌شوند و مورد آزار و اذیت قرار می‌گیرند یا از شرکت در مسابقات محروم می‌شوند.