بازی‌های محلی مردم عرب در روستای کریم آباد ( هندیجان)/ وفاء عبادی
در فرهنگ لغات بازی به سرگرمی به مشغولیت، تفریح، لعب، کار، ورزش و فریب معنی شده است. زیست شناسان و روان شناسان نیز در مورد بازی نظرات مختلفی ارائه داده‌اند. زیست شناسان براین باورند که علاقه‌ی انسان به بازی به کنجکاوی وی درکشف و شناخت محیط اطراف ارتباط دارد و روان‌شناسان نیز می‌گویند نیاز انسان به بازی در حقیقت مصرف انرژی نهفته در وجود اوست و البته جامعه شناسان نیز بازی را وسیله‌ای برای تمرین انسان در زندگی اجتماعی توصیف میکنند.
برخی بر این باورند بازی خود هنری است که ناشی از فرهنگ و آداب وسنن هر جامعه است. اگر بخواهیم به این مقوله، عمیق بنگریم بازی همه نظرات وتعاریف فوق را دربرمی‌گیرد.
اینکه بازیها از چه زمانی ومکانی آغاز شده‌اند اطلاع دقیقی در دست نیست ولی از نوشته‌ها، کتیبه‌ها و نقوش غارها و دیوارها چنین استنباط میشود که بازیها درحقیقت نوعی سخن گفتن، انتقال اطلاعات و معلومات،ایجاد و حفظ آمادگی جسمانی برای جنگ‌ها،ایجاد سرور ونشاط، شکرگذاری به درگاه خداوند و … بوده‌است. نکته‌ی مهم اینکه در درگاه خداوند هریک از این بازیها بار فرهنگی داشته‌است. بازیها ویژگی‌های خاص خود را داراست که می‌توان به ابزار و امکانات ،مکان، گستره‌ی بازی ،سن و جنسیت بازی اشاره کرد.
بازی های محلی، بخشی از هر فرهنگ محسوب می‌شوند که متناسب با وضعیت اقلیمی و فرهنگی هر منطقه طراحی شده اند و همین هماهنگی و همراهی با جغرافیا و فرهنگ، رمز ماندگاری انها تاکنون بوده است.
بازی ها از جمله نمودهای اجتماعی و فرهنگی هر اجتماع به حساب می آیند. برای بازی ها علاوه بر تخلیه روانی و کارکردهای جسمانی مزیت های فراوان وجود دارد. بازی ها تبلوری از فرهنگ و میراث هر مردمی به حساب می آیند. در هر منطقه نیز به فراخور شرایط اقلیمی، فرهنگی، زبانی و تاریخی بازی های خاصی وجود دارد. بر هیچ کس پوشیده نیست که بخش قابل توجهی از تاریخ هر ملت به صورت حکایت و قصه، سینه به سینه از نسلی به نسل دیگر منتقل و حفظ شده است، به گونه ای که شاید در هیچ کتابی به صورت مکتوب به این آداب اشاره نشده است.
صاحب نظران حوزه تعلیم و تربیت معتفدند که تفریح و سرگرمی جز نیازهای سالم در هر عصری است و تنها نحوه انجام این تفریح ها و گذراندن اوقات فراغت تغییر کرده است. در گذشته مردم به دلیل زندگی ساده، اوقات فراغت بیشتری داشتند که به بازی و ورزش رو می آوردند.
بازی وسرگرمی درمیان قوم مورد بررسی از تنوع خاصی برخورداراست که ریشه در موقعیت ومکان جغرافیایی آنها داشته وابزار بازی نیز از وسایل دردسترس آنهاچون چوب واستخوان و... تهیه می شود.درذیل به توضیح برخی از بازیها وسرگرمی ها می پردازیم .
در این مقاله برخی از بازی های روستای کریم آباد از توابع بخش و شهر زهره (چم خلف عیسی) و شهرستان هندیجان که یکی از شهرستان های جنوب شرقی استان خوزستان به شمار می آید به تفصیل ذکر می شوند.
مطابق آخرین آماری که در سال 1384 از خانه بهداشت روستا اخذ شده جمعیت روستا به 595 نفر رسیده است. ساکنان این روستا از اقوام عرب هستند و دین آنها اسلام و مذهب‌شان شیعه است. مردم این روستا با توجه به قومیت خود به زبان عربی صحبت میکنند.
سابقه ایجاد روستا به 200 الی 250 سال پیش به دلیل مساعد بودن وضعیت آب و هوایی و نزدیکی به رودخانه زهره برمی گردد. در ابتدا نام روستا دور مبارک بوده، ودر مکانی دیگر که حدود 5 کیلومتر با مکان فعلی فاصله داشته است شکل گرفته بود که بعدها بر اثر مشکلات طبیعی از جمله وجود سیل ساکنان روستا مکان فعلی را بر گزیدند.
عظیم الغطا
در این بازی که در شب های مهتابی انجام می شود تعدادی دور هم جمع می شوند و کسی بر حسب قرعه یابرحسب بزرگ بودن ازنظرسنی انتخاب می شود تا تکه استخوانی تهیه کند.وعصایی که باتوافق اعضا در20متری محل بازی قرارداده میشود. سپس بازیکنان دیگر چشمهایشان را می بندند و شخص انتخاب شده در همان لحظه استخوان را به نقطه ای پرت می کند.وبازی شروع میشود افراد درحین گشتن به دنبال استخوان این بیت راتکرارکنان می خوانند:
هنا طاح یاچکته / اییت العیوز او خمته
استخوان اینجا افتاد و صدایش آمد/ پیرزن آمدوآن را برد
همان طور که به دنبال استخوان می گردند، کسی که آن را پیدا می کند آرام آرام به طرف عصا می رود تا بادست گرفتن عصاو استخوان برنده بودن خود را اعلام کند.
اما اگر دربین راه دیگر اعضای گروه از داشتن استخوان دردست او آگاهی یافتند او رادنبال میکنند تا مانع رسیدن اوبه عصا وبازنده شدنش شوند. فرداگر باچالاکی توانست به عصا برسد برنده بازی محسوب می شود.این بازی درمیان پسران درسنین15تا25ساله در گروه‌های 10تا12 نفره رواج دارد.دربرخی مواقع به جای عصا یاچوب آنها چاله ای کوچک حفر میکنند،که در این صورت استخوان رادر آن گذاشته و پیروزی خود را اعلام می کند.
اچعاب
در ناحیه پای گوسفند، کمی بالاتراز سم، استخوانی مربع شکل وجود دارد .آن را به رنگ های مختلفی رنگ می زند.این بازی به صورت دونفره انجام می شود .
دو حفره به فاصله سه متر در امتداد هم در زمین درست می کنند. هر فرد در دستش دو چعب دارد ،ودونفر یکی درمیان ،نوبت زدنشان میشود .اگر فردی توانست دردومرحله نوبت خود دو چعب خود رادرآن دو حفره قرار دهد موفق میشود و یک چعب از رقیب خودرا به عنوان پاداش برد دراین مرحله میگیرد .
اما اگر موفق به زدن دو چعب در دو حغره به صورت یک حرکت دو ضربی نشد هر کدام از آن که درحین بازی بتواند در دو حفره زودتر چعب های خود را قرار دهد برنده محسوب می شود. هر فرد از این دو نفر که توانست با چعب خود چعب دیگری را بزند در واقع توانسته است امتیاز زدن دیگری به خود اختصاص دهدودوبار پی درپی چعب خود را می زند همچنین است آن زمان که چعب خود را در یک حفره قرار می دهد ا ین امتیاز را به خود اختصاص می دهد. این بازی دربین کودکان (پسر)6تا12 سال انجام می شود ومکان بازی بیشتر در خود روستا یا در خانه می باشد. امروزه چعب دربیشتر موارد جای خود رابه تیله یا گلوله داده است و درمیان کودکان کنونی گلوله بازی نام دارد که بیشتر درفصل تابستان رواج دارد.
طمت اِخریزه
این بازی در هنگام شب که هوا تاریک است انجام می شود .این بازی بین دختر و پسر مشترک است اما دختران به انجام این بازی رغبت بیشتری دارند این بازی به این شکل است که دو تا چاله کوچک حفر می کنند و 1مهره رنگی که بیشتر قرمز و سبز است را درون یکی از حفره ها می گذارند و آن را با خاک و کود پنهان می کنند بعد طرف مقابل باید حدس بزند در کدام یکی از گودال ها مهره را پنهان کرده اند تا بازی را ببرد . این بازی به صورت دو یا چهار نفره انچام می شود.
شگ و شگ
این بازی در بین پسران و نوجوانان 10تا 15 ساله انچام می شود دو نفر با دست پای خود را می گیرند و باید یک پا حدود سه متر که با نشانه ای مشخص می شود حدود 2تا 3 بار بروند و برگردند . آنکه در این مدت پای خود را به زمین نزند برنده است برنده با برنده گروه دیگر به رقابت بازی می پردازد و کسی که در این مدت پای خود را در هنگام انچام تمام مراحل بازی به زمین نگذارد بازی را برده است .
عصیت برأس
این بازی در بین پسران نوجوان و جوان انجام می شود مکان بازی باید کمی دور از ده و در دشت باز باشد بازی به این طریق است که یک نفر را انتخاب می کنند و به او چوب دستی می دهند بعد چشمان او را می بندند اعضا یک چوب دستی دیگر را حدود 20 متری خود در یک جای زمین فرو می برند و بعد به درست و غلط شروع به هدایت می کنند او باید چوب دستی که در دستش قرار دارد را آرام آرام به طرف جلو ببرد تا شاید چوب دستی اش به چوبی که در زمین قرار داه شده، بخورد بازی رابرده است وگرنه به او اجازه میدهند دوتاسه بار این کار را تکرار کند واگرموفق نشود درهمان حالت بسته چشم به او حمله ور می شوند واورا به باد کتک میگیرند
صگله
این بازی همان یه قل دو قل میباشد که ابزار بازی 7سنگ نسبتاکوچک میباشد.دربین دختران 8تا15ساله رواج بیشتری دارد.این بازی هفت مرحله دارد وفردی که بتواند این هفت مرحله را به پیش ببرد ،بازی را برده است.
اِمحیبس
این بازی دربین هردوجنس وبیشتر درسنین8تا18سال است .گاهی مشاده می شود دو گروه دختر وپسر در این بازی درمقابل هم به رقابت می پردازند.تعداد اعضا6نفراست که سه به سه درمقابل هم قرارمی گیرند.بازی به این طریق است که بعداز یارگیری آنها درمقابل هم می نشینند ودستانشان را توسط یک پارچه مشترک پنهان می کنند.انگشتر طی یک قرعه کشی به گروه تعلق می گیرد ویک نفراز گروه مسئول پنهان کردن آن دردست می شود.این کار در زیرپارچه یا اعلام آمادگی فردازطریق زدن بردست دونفردیگریابا ایما واشاره به اعضاء خودصورت می گیرد.بنابراین یک نفر انگشت خود رادر مشت می گذارد،وبعد همه باهم دست های مشت شده را بیرون می آورند.افراد مقابل میتوانند4بار حدس بزنند واگر حدسشان اشتباه از کار درآمد باز به نفع کسانی است که سنگ رادر مشت داشتند، می شود .امتیاز برنده شدن دراین مرحله گرفتن حق نوبت طرف مقابل است .خلاصه اگر تا 4دفعه پیاپی آنها نتوانستند حدس بزند بازنده اند.وبازنده باید برای افراد برنده شیرینی یاخوراکی تهیه کند.
حس الطلیه
این بازی بین دوجنس مشترک است و از هردوجنس اعضای بازی انتخاب می شوندسن اعضا بین 7تا10ساله است که گروه 10 تا15 نفری راتشکیل می دهد .
بازی به این طریق است که یک نفر به عنوان گرگ انتخاب می شود وبقیه نقش گوسفند رابازی می کند دربین اعضا ءفردی که از نظر سنی از بقیه کوچکتر است به عنوان بره کوچک در صفی که افراد نقش گوسفند تشکیل می دهند نفر سوم قرارمی گیرد.بنابراین درمقابل افراد که همدیگر راچون زنجیر گرفتند 1نفر به دو متریبه عنوان گرگ قرار می گیرد.نفرسوم که نقش بره کوچک رادارد صدای بع بع راه می اندازد .
گرگ دراین هنگام می گوید:
حص الطلیه عندکم (صدای یه بره ازمیان شما می آید وشمایک بره دارید) ودر مقابل گوسفندان می گویند :
ولله ما عندنا (به خدا قسم که نزد ما نیست)
و دراین هنگام درحالی که تکرار وار مصراع راتکرار می کند به آنها از دوطرف زنجیر تشکیل شده گوسفندان حمله ویکی یکی از زنجیر جدا می کند تاتمام گوسفندان رااز آن خود کند.
مراسم طلب باران
اگر در زمان طولانی باران نبارد جوانان(پسر)آرد وگندم ازهمه اهل محل جمع می کنند.اگر خانوادهای راضی به دادن آرد نشدند یابرروی آنها آب ریختند.آنها به اهل آن خانه می گویند:
ویس ویس ابحلثتکم / الله یطیر برکتکم
برحلثه تان (نوعی وسیله ی سبد ماننداست که درآن خرما نگه داری می کنند) نفرین باد / خدابرکت را از خانه تان پرواز می دهدوروزیتان بی برکت می شود .
آرد گندم جمع آوری شده رابه یک زن خبره وخوش پخت ده می دهند زن هنگامی که درحال پخت حلوای خرما (عصیره) می باشد انگشتری رادر میان آن پنهان می کند.همه جوانان با ترس ولرز شروع به خوردن می کنند وآن بدشانسی که انگشتر هنگام خوردن در دستش آمد وبقیه آن را مشاهده کردند کمر بندی را درشکمش محکم می بندندو شروع به زدن فرد می کنند تا اینکه بزرگی از آنها مهلت هفت روزه می گیرند.آنها از زدن دست می کشند.
لعبه
درگذشته بچه ها وسایل بازی خود با ابزار در دسترس درست می کردند.دختران کوچک 6تا10ساله دو چوب تقریبا صاف ومساوی را به شکل صلیب در می اوردند.از بالای شکل صلیب به عنوان سر ودوطرف رابه عنوان دست عروسک درنظر وی گرفتند .پارچه ای رابه دور چوبی که درقسمت بالاوراست صلیب است،به شکل دایره وار می پیچیدند.به شکل یه سر کوچک در می آوردند واعضای صورت عروسک رابا پارچه های رنگی مختلف درمی اوردند. وبقیه ی بدن عروسک به این طریق که یک پارچه ی دایره شکل رابرش ووسط آن رابه آندازه سر عروسک به شکل گرد برش می دادندوبه تن عروسک می کردند .امروزه وجود اسباب بازی های بازاری ومتنوع باعث کم شدن ساخت اینگونه عروسک ها توسط کودکان است.
بلم
ساخت اینگونه اسباب بازی هنوز نیز ادامه دارد ودربین پسران درسن 7تا13سا له رواج دارد.ساختن این اسباب بازی باوسایلی چون چوب ،میخ ،سیم یابند کلفت و پارچه ای سفیداست.چوب ها رابه طور هلالی در کنار هم با میخ می کوبند ودو چوب باریک رابه شکل به اضافه درآورده وپارچه مثاث شده رابه آن وصل می کنند ودر درون قایق کمی بالا تر ازسطح کشتی ودر وسط بامیخ می کوبند. این کشتی ساده است .برخی کودکان تبحر خاص در ساخت آن وآرایش درون کشتی دارند .کودکان این کشتی رابه گونه ای سبک می سازند که میتواند درآب شناور شود.
طیاره
وسایل مورد نیاز برای ساختن آن کاغذ ونی ،نی شکر وخمیرنان پختن وبنداست .میان کودکان بین سنین 6تا13 سال این بازی رواج دارد. طرز تهیه :سربادبادک که کاغذی است رابه شکل لوزی درآورده ونی را به شکل به اضافه درپشت لوزی باتکه کاغذی که خمیرنان برآن می چسباندودرحکم چسب است می چسبانند ودم بادبادک راکاغذ های بریده شده به عرض 2سانتی متروطول حدودا10سانتی متربه شکل بیضی دراورده وبقیه کاغذ ها را زنجیر وار دردهم می چسبانند.وته دم بادبادک را با نایلون میبندندزیرا اعتقاد دارند سرعت حرکتش بیشتر می شود .بعد از این مراحل بند را در وسط سر باد کنک دردوطرف نی بسته وآن رایادر بالای پشت بام یادر دشت پرواز می دهند.
****
پی نوشت: وفا عبادی دانشجوی کارشناسی ارشد رشته مردم شناسی در دانشگاه شهید چمران اهواز است.
منبع:بروال به نقل از انسان شناسی و فرهنگ