از آبادان تا عبادان
روزنامه دنياي اقتصاد- ابن بطوطه در قرن هشتم هجري عبادان را قريه بزرگي توصيف مي کند که درآمد آن، منبع ثابت خزانه بصره است. به نظر مي رسد پس از نابودي کامل شهرهاي اطراف همچون بيان، اٌبًّله، حصن مهدي، سوق الاهواز، سوق الاربعاء، عسر مُکرَم، سُرًّق، مناذر الکبري، مناذر الصغري، نهرتيري، الکلبانيه، المختاره، خشبات (يا خشّاب) در قرن هشتم هجري، از جمعيت عبادان به مرور کاسته شد و آن شهر در حد يک قريه بزرگ باقي ماند.
چه بسا پس از آن نيز همين قريه بزرگ نيز کوچک تر شده يا اينکه از صحنه روزگار ناپديد شده باشد. از اين رو در داستان به قدرت رسيدن سيدمحمد مشعشع به سال 845 ق و پس از آن در طول حکومت مشعشعيان و در اوج درگيري هاي آل مشعشع براي تصرف بصره، سخني از اين شهر نشده است. همچنين به هنگام حکمفرمايي ديريان بر بصره در اوايل قرن 11 هجري و برپايي حکومت بني کعب در قبان و فلاحيه نام و نشاني از عبادان نيست.
در کتاب تاريخ بني کعب که حوادث قرن هاي دوازدهم تا چهاردهم را در بر مي گيرد نيز سخني از اين شهر نيست. در قرن سيزدهم هجري و در سال 1243ق (1827م) در زمان شيخ غيث کعبي، از بريم نام برده مي شود؛ اما از عبادان خبري نيست. به همين دليل تاريخ نويس زنديه هنگام ذکر لشکرکشي کريم خان زند بر شيخ سلمان کعبي در سال 1178ق نامي از عبادان ذکر نمي کند و در مقابل آن از جزيره محرزي نام مي برد.
به نظر مي رسد آخرين سياح و جغرافي نويسي که در سده هاي اخير به عبادان سفر کرده و درباره آن سخن گفته است، ابن بطوطه جهانگرد معروف قرن هشتم است. پس از آن اثر و نشاني از اين شهر در کتب تاريخي يا نوشته هاي جغرافي نويسان يا سفرنامه هاي سياحان به چشم نمي خورد. بر اساس سند موجود نزد متوليان زيارتگاه خضر در سال 920ق در قريه طٌرّه خضر بر ساحل جنوبي رودخانه بهمن شير، حاج محمود معروف به حاج محمود قيم زيارتگاه خضر را بنا نهاد. به احتمال زياد زيارتگاه مزبور در محل همان زيارتگاه خضر بنا شده که ابن بطوطه در قرن هشتم از آن ياد کرده است.
پس از بناي زيارتگاه خضر، عبادان را که به صورت جزيره است، جزيره الخضر ناميدند. از آن پس نام عبادان يا جزيره محرزي را در کتب مشاهده نمي کنيم و به جاي آن نام جزيره الخضر را در کتب و منابع مي بينيم. به نظر مي رسد در اين دوران تا اوايل قرن چهاردهم قمري عبادان دهکده کوچکي بوده است. پس از کشف نفت در چاه نفتون مسجد سليمان در سال 1908 ميلادي و در پي آن راه اندازي پالايشگاه در جوار دهکده عبادان روزبه روز اين دهکده کوچک بزرگ تر شده و کار به جايي رسيد که نام آن بر سر زبان ها افتاد و نام جزيره الخضر از يادها برفت.
در کتاب تاريخ بني کعب که حوادث قرن هاي دوازدهم تا چهاردهم را در بر مي گيرد نيز سخني از اين شهر نيست. در قرن سيزدهم هجري و در سال 1243ق (1827م) در زمان شيخ غيث کعبي، از بريم نام برده مي شود؛ اما از عبادان خبري نيست. به همين دليل تاريخ نويس زنديه هنگام ذکر لشکرکشي کريم خان زند بر شيخ سلمان کعبي در سال 1178ق نامي از عبادان ذکر نمي کند و در مقابل آن از جزيره محرزي نام مي برد.
به نظر مي رسد آخرين سياح و جغرافي نويسي که در سده هاي اخير به عبادان سفر کرده و درباره آن سخن گفته است، ابن بطوطه جهانگرد معروف قرن هشتم است. پس از آن اثر و نشاني از اين شهر در کتب تاريخي يا نوشته هاي جغرافي نويسان يا سفرنامه هاي سياحان به چشم نمي خورد. بر اساس سند موجود نزد متوليان زيارتگاه خضر در سال 920ق در قريه طٌرّه خضر بر ساحل جنوبي رودخانه بهمن شير، حاج محمود معروف به حاج محمود قيم زيارتگاه خضر را بنا نهاد. به احتمال زياد زيارتگاه مزبور در محل همان زيارتگاه خضر بنا شده که ابن بطوطه در قرن هشتم از آن ياد کرده است.
پس از بناي زيارتگاه خضر، عبادان را که به صورت جزيره است، جزيره الخضر ناميدند. از آن پس نام عبادان يا جزيره محرزي را در کتب مشاهده نمي کنيم و به جاي آن نام جزيره الخضر را در کتب و منابع مي بينيم. به نظر مي رسد در اين دوران تا اوايل قرن چهاردهم قمري عبادان دهکده کوچکي بوده است. پس از کشف نفت در چاه نفتون مسجد سليمان در سال 1908 ميلادي و در پي آن راه اندازي پالايشگاه در جوار دهکده عبادان روزبه روز اين دهکده کوچک بزرگ تر شده و کار به جايي رسيد که نام آن بر سر زبان ها افتاد و نام جزيره الخضر از يادها برفت.
با آغاز به کار پالايشگاه، خيابان ها کشيده شد که شب ها با نيروي برق روشن مي شدند. همين امر سبب مهاجرت کارگران از شهرهاي اطراف و به ويژه از شهرهاي جنوبي کشور به عبادان شد، به گونه اي که در اوايل سال هاي 1300 شمسي (1920 م) بيش از سي هزار تن از هندي و ايراني و اروپايي در آن شهر بود. در سال 1911م انگليسي ها در دهکده عبادان، شهر جديد و خانه هايي جديد بر اساس الگوي شهرهاي انگليسي بنا نهادندو در آن ساختمان ها و ابنيه جديد براي ساختمان اداري و محل سکونت کارمندان عالي رتبه احداث کردند.در اين سال ها دهکده عبادان به شهري صنعتي تبديل شده بود. در سال 1913م براي تامين مايحتاج ساکنان، هشتاد باب مغازه در آن بنا شد و از آنجا به ناصري [اهواز] و مسجد سليمان سيم تلفن کشيده شد.
به نقل از مقاله تاريخچه بناي شهر آبادان/ عبدالنبي قيم، مندرج در مجله آينه پژوهش، شماره 139
منابع:
تاريخ پانصد ساله خوزستان؛ احمد کسروي؛ فصل مشعشعيان، صص 179و215، ذيل آبادي عبادان.
- بريم روستايي در غرب آبادان است که پس از توسعه شهر در يک قرن اخير، جزئي از شهر آبادان شده است.
- روستاي محرزي بر ساحل جنوبي رودخانه کارون روبروي روستاي حفار قرار دارد. در حال حاضر اين روستا جزو شهر خرمشهر است. محرزي نامي قديمي است و مقدسي هزار سال پيش در احسن التقاسيم از آن ياد کرده است.
- تاريخ گيتي گشا در تاريخ زنديه؛ ميرزا محمدصادق نامي؛ ص 133.
- سفرنامه خوزستان؛ حاج عبدالغفار نجم الملک؛ ص 91.
- مجله لغه العرب؛ شماره 4.
-توطئه الرياض الخزعليه؛ عبدالمسيح انطاکي؛ ص 34.
-سرزمين هاي شمالي پيرامون خليج فارس و درياي عمان در صد سال پيش؛ محمد علي خان بندرعباسي سديد السلطنه؛ ص 168.
برگرفته از روزنامه دنياي اقتصاد، شماره 3255 به تاريخ 2/5/93، صفحه 30 (تاريخ و اقتصاد)