از عشق تا بیماری؛ قابلیتهای حس بویایی در انسان
رادیو زمانه- مازیار مهدوی‌فر
مجموعه‌ای از بوهای نامرئی از بوی خاک باران‌خورده گرفته تا شیرینی خانگی تازه پخته شده و از بوی چاه فاضلاب منزل گرفته تا رایحه خوش عطری که در اتوبوس از بدن فرد بغل‌دستی به مشام ما می‌رسد، همگی می‌توانند تأثیرات کوتاه یا حتی بلندمدتی بر حافظه و خاطرات ما بگذارند.
اگرچه در میان موجودات زنده، انسان جزء آنهایی است که بخش عمده تأثیرات محیطی خود را از طریق یافته‌های حس بینایی دریافت می‌کند اما با این حال در انسان نیز بوها می‌توانند منجر به تحریک‌های حسی،حتی بسیار قوی‌تر از محرک‌های بینایی شوند. حقیقت این است که حس بویایی بسیاری از رفتارهای گونه‌های مختلف جانوری را در کنترل و سیطره خود دارد. در این میان اگرچه نقش این حس در انسان در مقایسه با اجداد خود کمرنگ به نظر می‌رسد اما همین حس بویایی قابلیتهای فراموش‌شده‌ای دارد که بسیاری از ما اطلاع چندانی از آن‌ها نداریم.
تشخیص طعم واقعی غذاها
وقتی از مزه غذاها صحبت می‌کنیم ذهن اغلب افراد به سمت قوه چشایی و اندام‌های مرتبط با آن یعنی زبان و دهان سوق پیدا می‌کند. زبان و بخش‌هایی از دهان دارای جوانه‌های چشایی هستند که حاوی گیرنده‌هایی برای چهار مزه اصلی یعنی شیرینی، شوری، ترشی و تلخی‌اند. اما بر خلاف تصور این جوانه‌ها دقت کافی برای تشخیص طعم اصلی خوراکی که ترکیبی از مزه‌های مختلف است را ندارند.
می‌توان گفت وظیفه زبان و دهان در تشخیص طعم پایه‌ای و اولیه غذا در حقیقت برای رفع نیازهای پایه‌ای مثل اجتناب از خوردن مواد تلخ (که به صورت بالقوه می‌توانند سمی باشند) طراحی شده است. نکته جالب این است که تشخیص طعم واقعی غذا از طریق حس بویایی و با کمک منطقه‌ای در پشت حفره‌های بینی انجام می‌شود. در واقع در هنگام جویدن غذا از طریق واکنش‌های شیمیایی صورت‌گرفته در حفره‌های بویایی طعم واقعی غذا درک می‌شود. این ویژگی همان چیزی است که بسیاری از ما بدون آنکه دلیلش را بدانیم از آن بهره می‌گیریم. زمان‌هایی را به خاطر آورید که هنگام خوردن یک داروی تلخ‌مزه و یا به هنگام سرکشیدن مایعاتی روغنی با قرار دادن انگشتان بر روی حفره‌های بینی و فشردن آن‌ها از بروز از احساس ناخوشایند ناشی از طعم آن‌ها جلوگیری می‌کنید.
تشخیص سن و بیماری
آخرین تحقیقاتی که توسط یوهان لاندستروم و همکارانش در مرکز تحقیقاتی مونل انجام شده یکی دیگر از ویژگی‌های حس بویایی را آشکار کرده است و آن اشاره به این موضوع دارد که ما انسان‌ها می‌توانیم بوهای مربوط به سالخوردگی و بیماری را تشخیص دهیم. در مطالعه‌ای که نتایج آن در ژورنال PLos One منتشر شده است افراد شرکت‌کننده از سه رده مختلف سنی جوان (٢٠ تا ٣٠ سال)، میانسال (۴۵ تا ۵۵ سال) و سالخورده (٧۵ تا ٩۵ سال) انتخاب شدند. به هر کدام از این افراد تی‌شرتی داده شد و از آن‌ها خواسته شد به مدت پنج روز آن را بر تن کنند تا به صورت کامل بوی بدنشان را به خود بگیرد. سپس پارچه‌های این لباس‌ها به قطعات کوچک تقسیم شد و درون ظرف‌هایی قرار داده شد. (اینجا را ببینید.)
در مرحله بعد این پارچه‌های آغشته به بوی بدن افراد مختلف در میان جوانانی که از ردی سنی ٢٠ تا ٣٠ سال بودند پخش شد و از آن‌ها خواسته شد سن صاحب لباس مورد نظر را از روی بوی آن حدس بزنند. نتایج نهایی مطالعه نشان می‌داد که اغلب شرکت‌کنندگان موفق به تشخیص بوی گروه سوم یعنی رده سنی افراد سالخورده شده بودند.
در مطالعه دیگری، به شرکت‌کنندگان، پادزهری تزریق شد که سیستم ایمنی بدن آن‌ها را در شرایطی مشابه هنگام بروز بیماری قرار می‌داد. نمونه بوی بدن این افراد در مقاطع مختلف این آزمایش تهیه شد. جالب این بود که افراد سالم توانستند بوی بدن این اشخاص را از سایرین تشخیص دهند. این مطالعه نشان می‌دهد که ما در هنگام مواجهه با فرد بیمار در واقع در حال بوییدن یک ماده شیمیایی مرتبط با فعال شدن سیستم ایمنی هستیم. موضوعی که به هنگام ابتلا به بیماری سبب تشدید بو و در نتیجه افزایش فعالیت سیستم ایمنی می‌شود. همین موضوع است که می‌تواند در پاره‌ای از موارد به صورت ناخودآگاه سبب دوری کردن از انسان‌های مبتلا به بیماری‌های واگیردار شود.
در یک مطالعه دانشگاهی به افراد شرکت‌کننده، تی‌شرت‌هایی متعلق به یکی از افراد خانواده، یک دوست و یک غریبه داده شد و از آن‌ها خواسته شد از طریق بوییدن تی‌شرت‌های مورد نظر فرد صاحب آن لباس را حدس بزنند. در این میان گروهی از افراد موفق به تشخیص بوی خواهر، برادر، پدر و یا حتی دوستان نزدیک خود شدند. اما نکته جالب این بود که حدود ٩٠ درصد شرکت‌کنندگان تی‌شرت‌های متعلق به مادران خود را تشخیص دادند. درحالیکه به نظر می‌رسد قرار گرفتن در معرض بوی اطرافیان به مدت طولانی عامل این تشخیص است اما نتایج مطالعه‌ای دیگر به نقش ژنتیک در این میان اشاره دارد.
به این دلیل که مادران به راحتی می‌توانند بوی فرزندان بیولوژیک خود را تشخیص دهند اما قادر به تشخیص بوی فرزندخوانده خود نیستند. حتی اگر این فرزند به مدتی طولانی و از دوران نوزادی در کنارشان زندگی کرده باشد. مطالعات انجام شده روی انسان و حیوان نشان می‌دهد بوی هر شخصی با خود رد پا و اثری دارد که شامل اطلاعات شیمیایی در مورد تعدادی از ژن‌های آن فرد است و در حقیقت این همسان بودن ژن‌ها است که می‌تواند عامل شناخت فرزندان بیولوژیک توسط مادر و بالعکس شود.
پیدا کردن شریک جنسی
حس بویایی در ایجاد رابطه عاطفی و کشش جنسی نیز نقش مهمی دارد. در این میان «بوی مردان» برای زنان نقشی بسیار تعیین‌کننده در ایجاد کشش جنسی دارد. به عبارت دیگر اگر زنی از بوی مردی خوشش نیاید تمایل خود را به برقراری رابطه جنسی با او از دست می‌دهد. این نکته در مورد مردان نیز تا حد زیادی صدق می‌کند اما در میان حواس پنجگانه، حس بینایی نقشی بسیار عمده‌تر در ایجاد کشش جنسی در مردان ایفا می‌کند.
البته باید توجه داشته باشید که در میان بوهای بدن انسان‌ها، بوی مشخصی که از آن بتوان به عنوان بوی برتر یا یک برگ برنده همیشگی یاد کرد وجود ندارد. بوی بدن یک مرد یا زن می‌تواند برای مرد یا زن دیگری بسیار جذاب باشد در حالیکه همان بو کششی در انسان‌های دیگر به وجود نمی‌آورد.
همان رد پای ژنتیکی که به انسان در تشخیص بوی بستگانش یاری می‌رساند حاوی اطلاعات لازم در مورد سیستم ایمنی انسان نیز هست. به این ترتیب که وقتی انسانی بوی طبیعی صادر‌شده از طرف مقابل را دارای ویژگی‌های غیر سمی تشخیص دهد پیامی از مغز صادر می‌شود که معنی آن تطابق سیستم ایمنی آن دو فرد است. موضوعی که گروهی از دانشمندان آن را منجر به قوی‌تر شدن سیستم ایمنی در فرزندان احتمالی آن زوج می‌دانند. البته باروری و داشتن فرزندان سالم تنها عملکرد بوی بدن در این زمینه نیست. به این دلیل که مطالعات نشان داده مردان و زنان همجنسگرا نیز بوی مردان و زنان همجنسگرا را بر افراد دگرجنسگرا ترجیح می‌دهند.
احساس ترس و استرس
اگر دو نمونه عرق بدن دو فرد مختلف یکی در حال ورزش و دیگری در هنگام سخنرانی در یک جلسه مهم کاری تهیه شود تنها نمونه دوم است که «بوی ترس و اضطراب» می‌دهد. اگرچه ما نمی‌توانیم بوی بدن یک شخص مضطرب را به صورت خودآگاه تشخیص دهیم اما این بو می‌تواند پاسخ جنگ یا گریز را در ما تحریک کرده و ما را از روبرو شدن با یک خطر احتمالی آگاه کند. دانشمندان هنوز به صورت دقیق ماده شیمیایی منجر به ایجاد بوی ترس و اضطراب را نمی‌شناسند. اما اثر این ماده کاملاً شناخته شده است. اثری که رابطه مستقیمی با بقای بشر دارد. چون دانستن این نکته که اطرافیان ما از موضوعی ترسیده‌اند کمک زیادی به آگاه شدن نسبت به شرایط محیط و مقابله با خطرات احتمالی می‌کند.
به یاد آوردن خاطرات
انسان دارای حدود ٣٠ میلیون سلول بویایی در حفره فوقانی بویایی خود است. در این میان حدود ٣۵٠ نوع مختلف و تخصص‌یافته از گیرنده‌های بویایی وجود دارند که هر کدام از آن‌ها مختص تشخیص بویی ویژه هستند. محرک بویایی پس از ورود به این فضا از طریق تنفس، در غشای مخاطی این ناحیه حل شده و مانند کلیدی که به داخل قفل مرتبط با خودش رفته باشد به گیرنده بویایی مختص خود متصل می‌شود. در بهترین حالت هر مولکول بو تنها با یکی از این گیرنده‌های بویایی مطابقت دارد. به عنوان مثال مولکول وانیل تنها با گیرنده وانیل و مولکول قهوه تنها با گیرنده بویایی مربوط به قهوه جفت می‌شود. این روند جفت شدن مولکول بو و گیرنده مربوطه منجر به بروز تحریک‌های عصبی می‌شود که به پیاز بویایی در مغز انسان می‌روند. پیاز بویایی نیز بو را تجزیه و تحلیل کرده و نتایج حاصله را به بخش‌های دیگر مغز شامل آمیگدال و هیپوکامپ می‌فرستد.
بخش منطقی و استدلالی مغز در این روند درگیر نمی‌شود. در عوض مولکول‌های بو منجر به بروز احساس‌هایی می‌شوند که نتایج آن در حافظه شخصی انسان ثبت می‌شوند. این فرآیند زمانی که غلظت ماده بودار آنقدر کم باشد که فرد به صورت آگاهانه آن را حس نکند نیز رخ می‌دهد. در نتیجه این فرآیند است که ممکن است ما از حضور در مکانی احساس خوشایندی داشته باشیم، بدون آنکه دلیلش را بدانیم.